Πριν από την απελευθέρωση και την πολεοδομική συγκρότηση της Αθήνας, οι περισσότεροι από τους δρόμους της πόλης δεν έφεραν βεβαίως ιδιαίτερα ονόματα, όπως τουλάχιστον τα εννοούμε σήμερα.
Τα κτίρια προσδιορίζονταν με βάση το όνομα του ιδιοκτήτη ή του κατοίκου και την ενορία εντός των ορίων της οποίας βρίσκονταν, λόγου χάριν «οσπήτιον πρώην ιδιοκτησίας Χατζή Αλή, ενορία Γοργοπίκου» ή «οίκος του Σπύρου και Παναγιώτου Βαριμπόμπη, ενορία Βλασαρού». Άλλοτε αναφέρονταν και πρόσθετα στοιχεία όπως «οίκος της χηρευούσης Μισερόκενας, υπό τον Ναόν του Θησέως, ενορία Φίλιππος» ή «εργαστήρι του Σωτήρη Λαρδή εις το εξωπάζαρον».
Ορισμένοι εντούτοις δρόμοι έφεραν ονόματα, κάποια από τα οποία επιβίωσαν μέχρι σήμερα, όπως «Λέκκα» (μεταξύ Βουλής και Κολοκοτρώνη), «Βοριά» (σημερινή Βορέως, μεταξύ Αιόλου και Αθηνάς), «Τάτση» (σημερινή Τάκη, στου Ψυρή)• η πρώτη και η τρίτη οφείλουν την ονομασία τους σε ομώνυμες βρύσες προς τις οποίες οδηγούσαν. Τα πρώτα ονόματα των οδών δόθηκαν από τους Κλεάνθη και Schaubert, όταν διαμόρφωναν την πολεοδομική τους πρόταση για την Αθήνα, το έτος 1832. Όπως ήταν επόμενο, τα αρχαιοελληνικής έμπνευσης ονόματα κυριάρχησαν εξ ολοκλήρου στις επιλογές τους, με μοναδικές ίσως εξαιρέσεις τα Βουλεβάρια και τις πλατείες Ανακτορίων, Βόρσας και Θεάτρου. Από τα ονόματα εκείνα, ένας μικρός αριθμός αντιστοιχούσε σε κάποια τοπογραφική πραγματικότητα, Λόγου χάριν, η Πειραιώς κατευθύνονταν πράγματι προς τον Πειραιά, η Μεσογείων προς τα Μεσόγεια, η Σταδίου, στην αρχική της σύλληψη, έφθανε ώς το Στάδιο, η Αρείου Πάγου σκόπευε τον ομώνυμο βράχο και η Αθηνάς αντίστοιχα το Ναό της Παλλάδας, ενώ η Λυσικράτους έφθανε ώς το ομώνυμο μνημείο και η Αιόλου ώς τον υποτιθέμενο Ναό του Αιόλου, δηλαδή το Ωρολόγιο του Ανδρόνικου Κυρρήστου. Οι πλατείες εξάλλου των Ανακτορίων, της Βόρσας και του Θεάτρου, προβλεπόταν ότι θα φιλοξενούσαν τα αντίστοιχα ιδρύματα. Αλλά και η οδός Αριστοφάνους κατέληγε στην πλατεία Θεάτρου, και ήταν παράλληλη προς τις οδούς Ευριπίδου και Μενάνδρου. Ανάλογες ομαδοποιήσεις παρατηρούνται και σε άλλες περιπτώσεις. Έτσι, οι ρήτορες Δημοσθένης, Ισοκράτης και Αισχίνης όδευαν παραλλήλως, όπως παραλλήλως όδευαν και οι φιλόσοφοι Ευκλείδης και Αριστοτέλης ενώ διασταυρώνονταν οι γλύπτες Φειδίας και Πραξιτέλης. Άποψη της πόλης των Αθηνών, από τα Ανάκτορα προς την πλατεία Συντάγματος, περί το έτος 1845, σε πίνακα του Ulrich Halbreiter. Αναλαμβάνοντας τη χάραξη του νέου σχεδίου ο Klenze το 1834, άλλαξε, παραδόξως, μεταξύ των άλλων και όλα τα προβλεπόμενα από τους Κλεάνθη και Schaubert ονόματα, πλην τριών: των οδών Ερμού, Πειραιώς και Θεμιστοκλέους (σημερινή Αγίου Κωνσταντίνου).
Στην ουσία αυτό που έκανε ήταν να μετακομίσει τα διάφορα ονόματα των Κλεάνθη-Schaubert, προσθαφαιρώντας και ορισμένα. Και αυτός κινήθηκε αρχαιοπρεπώς, αλλά έθεσε και ορισμένα δυναστικά ονόματα. Έτσι οι πλατείες Ανακτορίων και Μπόρσας, των οποίων τα ονόματα δεν αντιστοιχούσαν πλέον στις σχετικές λειτουργίες, μετονομάστηκαν αντιστοίχως σε Όθωνος και Λουδοβίκου. Η πλατεία Θεάτρου, όπου προβλεπόταν να παραμείνει το θέατρο, μετονομάστηκε απλώς σε Αισχύλου. Στην πράξη αυτό που συνέβη αρχικά ήταν ένα χάος. Άλλες οδοί εμφανίζονταν με το όνομα που είχαν στο πρώτο σχέδιο και άλλες στο δεύτερο. Στην πορεία ένας πολύ μικρός αριθμός από τα ονόματα της περιόδου εκείνης επιβίωσε στη συνέχεια, τουλάχιστον εκεί όπου τα σχέδια το προέβλεπαν: συνολικά μόνον οκτώ. Από αυτά, τα έξι προέρχονταν από το αρχικό σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert, που αποδείχθηκε ανθεκτικότερο από εκείνο του Klenze σε αυτόν τον τομέα. Συγκεκριμένα, πλην των Πειραιώς και Ερμού, επιβιώσαν και η Σταδίου (αντί Φειδίου που πρότεινε ο Klenze), η Αθηνάς (αντί Νίκης), η Αιόλου (αντί Ποσειδώνος) και η Αριστείδου (αντί Καλλικράτους). Μόνον η οδός Πραξιτέλους των Κλεάνθη-Schaubert), διατήρησε ώς τα σήμερα το όνομα που της έδωσε ο Klenze: οδός Κεραμεικού, το Βουλεβάριο, όπως είδαμε προηγουμένως, μετονομάστηκε το 1884. Οι δύο πλατείες, Όθωνος και Λουδοβίκου διατήρησαν τα ονόματα τους ώς το τέλος της βασιλείας του Όθωνα. Εν συνεχεία η μεν Λουδοβίκου μετακόμισε στην πλατεία Δημαρχείου, όπου παρέμεινε έως ότου θυσιάστηκε χάριν του Κωνσταντίνου Κοτζιά, Διοικητού πρωτευούσης επί Μεταξά, ενώ ο Όθωνας αντικατέστησε πολύ αργότερα, μόλις στις αρχές του 20ού αιώνα, τον Δημοσθένη στην πλατεία Συντάγματος. Από τις υπόλοιπες οδούς, κάποιες δεν χαράχθηκαν ποτέ επί του εδάφους, ενώ όσες απέμειναν, έλαβαν άλλα ονόματα αντί των προβλεπομένων. Έχουμε, δηλαδή, στην ουσία μια τρίτη μετακίνηση των ιδίων ονομάτων, με κάποιες νέες προσθαφαιρέσεις. Ορισμένες μετονομασίες είχαν βεβαίως νόημα. Τελικά, παραδείγματος χάριν, η μεγάλη πλατεία της οδού Σταδίου δεν φιλοξένησε ποτέ το θέατρο, το οποίο κτίστηκε, όπως είδαμε, στην βορειοδυτική άκρη της τότε πόλης, δίνοντας το όνομά του στην ομώνυμη Πλατεία την τεμνόμενη από την οδό Ηροδότου των σχεδίων, η οποία δικαίως μετονομάστηκε σε Μενάνδρου. Τα Ανάκτορα κατά τις αλλεπάλληλες μετακομίσεις τους, συμπαρέσυραν και το όνομα που τα συνόδευε. Η πλατεία Ανακτόρων από την Ομόνοια πήγε στον Κεραμεικό, για να καταλήξει στην άλλη άκρη της πόλης, περίπου εκεί όπου το σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert προέβλεπε την πλατεία Μουσών. Εκεί παρέμεινε επί μακρόν, έστω και απειλούμενη, κατόπιν των γεγονότων του 1843, από την προ αυτής πλατεία Συντάγματος, έως ότου η διαμόρφωση του Μνημείου του Αγνώστου Στρατιώτου και η εγκατάσταση της Βουλής, την έθεσαν φύσει και θέσει στο περιθώριο.
Η λίγων μόλις μηνών διαμονή του Όθωνα στο Μέγαρο Κοντόσταυλου (εκεί που κτίστηκε αργότερα η Παλαιά Βουλή, σήμερα στέγη του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου), άφησε ένα απρόσμενα μακρόβιο ίχνος: την οδό Ανακτορίων που επιβίωσε αρκετά, προτού πάρει την ονομασία με την οποία τη γνωρίζουμε σήμερα: Κολοκοτρώνη. Εξάλλου και το αρχικό όνομα της πλατείας Συντάγματος επιβίωσε λάθρα επί 75 ολόκληρα χρόνια στην άκρη της, ως οδός Μουσών, μέχρις ότου πήρε το όνομα του Σέρβου ηγέτη Καραγεώργη, το 1908. Με τη διαδοχική ανέγερση των διαφόρων ιδρυμάτων της Πόλεως, κατά κανόνα σε εντελώς διαφορετικό σημείο από το προβλεπόμενο στα σχέδια, ονοματοδοτείτο και ο αντίστοιχος δρόμος που οδηγούσε σε αυτό. Έτσι έκαναν την εμφάνιση τους η οδός Τυπογραφείου (από το 1884 Γεωργίου Σταύρου), η οδός Οφθαλμιατρείου (από το 1910 Εδουάρδου Λω), η οδός Νοσοκομείου (από το 1884 Ακαδημίας) κ.ο.κ. Εξαιρέσει αυτού του είδους των ονομάτων, που σηματοδοτούσαν σημεία της Πόλης, τα αρχαιοπρεπή ονόματα κυριαρχούσαν σε όλη τη διάρκεια του αιώνα, τονίζοντας και αυτά με τη σειρά τους αυτό που ο Αλέξης Πολίτης επισημαίνει ως προβολή της αρχαιοελληνικής διάστασης της νεοελληνικής ταυτότητας (Πολίτης 1993, σ. 86). Η Νέα Ελλάδα ήθελε να είναι συνέχεια της Αρχαίας και όχι της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η οικειοποίηση της μεσαιωνικής κληρονομιάς είναι ένα πολύ μεταγενέστερο φαινόμενο. Πράγματι, οι βασικοί άξονες της Νεάπολης έφεραν επίσης αρχαία ονόματα: Θεμιστοκλέους – Ιπποκράτους – Ασκληπιού (1884). Μετά το 1890 μπαίνουν στο σχέδιο οι δρόμοι από τον Λόφο του Στρέφη και πέρα, ακόμη δε αργότερα δόθηκαν στους ακρότατους αυτούς δρόμους μιας εν πολλοίς αυθαίρετης γειτονιάς, τα ονόματα των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων: Κομνηνών το 1915, Τσιμισκή το 1921, Βατατζή και Λασκάρεως το 1927, και Ισαύρων μόλις το 1928 (πρώην Καρυών). Η οικία Δεκόζη Βούρου (1833-1834), επί της οδού Παπαρρηγοπούλου 7, στην ανατολική πλευρά της πλατείας Κλαυθμώνος (Πηγή: Αθήνα-Μόναχο, έκδοση Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών, Αθήνα 1980). Μαρτίου 1992, 8:00 το πρωί. Η αστυνομία για πρώτη φορά έρχεται τετ α τετ με τους τρομοκράτες της 17Ν, αλλά μία σειρά τραγικών λαθών, λειτουργεί υπέρ των τρομοκρατών, που τελικά ξεφεύγουν.
Νωρίτερα, αλλά πάντως αρκετά αργά, επί βασιλείας Γεωργίου του Α’, τιμήθηκαν στην ίδια περιοχή τα ονόματα κάποιων από τους πρωταγωνιστές του 1821, κυρίως εκείνων που στη συνέχεια έκαναν πολιτική καριέρα στο νεοπαγές κράτος: Λόντου -Κωλέττη – Τζαβέλλα – Ανδρέου Μεταξά – Ζαΐμη – Μαυρομιχάλη – Κωνστ. Δεληγιάννη (1884-1890) κτλ, καθώς και τα τοπωνύμια σημαντικών μαχών της Επανάστασης: Βαλτετσίου – Κιάφας – Γραβιάς – Αραχόβης – Δερβενιών. Ορισμένοι από τους υπόλοιπους αγωνιστές τιμήθηκαν την ίδια εποχή περί την πλατεία Ηρώων στου Ψυρρή: Καραϊσκάκη – Μιαούλη – Παπανικολή (1884), ενώ η αρχή της οδού Φαλήρου πήρε το όνομα του Μακρυγιάννη μόλις το 193325.
Του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη
Ιστορικός, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών / Ε.Ι.Ε.
Φωτογραφίες από την παλιά Αθήνα
Δημοσίευση σχολίου
Πληκτρολογήστε εδώ τα σχόλια σας..